Pojęcia korupcji i łapówki łączą się najczęściej w praktyce ze sferą publiczną, gdzie osobą przyjmującą pewną wymierną korzyść jest osoba pełniąca funkcje publiczną. Zazwyczaj jest to urzędnik, często lekarz zatrudniony w publicznej służbie zdrowia, niekiedy członkowie zarządu spółek z udziałem Skarbu Państwa. Na co nieraz wskazywałam już na łamach niniejszego bloga, przestępstwo korupcji ma różne oblicza. Ustawodawca odrębnie typizuje tzw. korupcję menadżerską (art. 296a k.k.), odrębnie korupcję wyborczą (art. 250a k.k.). Dziś rzecz o innej jeszcze postaci korupcji, a mianowicie – korupcja wierzycieli. W zakresie, w jakim dłużnik zagrożony jest upadłością, działania korupcyjne uznaje się w tym zakresie za czyny karalne. W związku z przestojem gospodarczym i zagrożoną płynnością finansową wielu przedsiębiorców, jest to temat nad wyraz aktualny.
Z przepisu art. 302 § 2 k.k. wynika, że „kto wierzycielowi udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej za działanie na szkodę innych wierzycieli w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.” Uregulowana jest tu tym samym odpowiedzialność karna za przekupstwo wierzyciela, stanowiącego czynną postać korupcji.
Odnotować na wstępie należy, iż – odmiennie od korupcji urzędniczej (art. 228-229 k.k.) – w przypadku korupcji wierzycieli relewantną łapówką będzie tylko korzyść majątkowa (bądź obietnica takiej korzyści). Uznać konsekwentnie należy, że spod zakresu kryminalizacji art. 302 § 2 k.k. wyłączone zostały przypadki udzielania korzyści osobistej. Korzyścią majątkową może być tymczasem każde de facto przysporzenie majątkowe, które polega na zwiększeniu aktywów bądź zmniejszeniu pasywów. Najczęściej będzie to rzecz jasna pieniądz, polski bądź w obcej walucie. W rachubę wchodzić niemniej może także przedmiot określonej wartości bądź prawo majątkowe.
Istotną okolicznością, przesądzającą o karalnym charakterze działań wierzyciela, jest związek z postępowaniem upadłościowym lub innym postępowaniem zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości. Na gruncie obecnego stanu prawnego chodzić tutaj będzie o postępowania restrukturyzacyjne. Na co zwraca się przy tym uwagę w literaturze, ów związek z danym postępowaniem nie oznacza, że postępowanie to musi już być na biegu. Jego wszczęcie ma być jednak co najmniej prawdopodobne, biorąc pod uwagę indywidualne okoliczności faktyczne sprawy. O jakie działania na szkodę pozostałych wierzycieli może tutaj chodzić? Przykładowo głosowanie przeciwko układowi, który obiektywnie jest korzystny dla wszystkich wierzycieli.
Dodać jeszcze trzeba, że odpowiedzialność karna grozi w tym przypadku za samo wręczenie korzyści majątkowej wierzycielowi. Łapówka musi być co prawda wręczana (obiecywana) w zamian za działanie na szkodę innych wierzycieli, niemniej odpowiedzialność karna nie jest uzależniona od rzeczywistego podjęcia się takiego działania. Przestępstwo z art. 302 § 2 k.k. ma charakter formalny. W każdym jednak przypadku sprawca musi działać z zamiarem bezpośrednim, którego treścią jest skłonienie wierzyciela do działania na szkodę innych wierzycieli w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości.
Przestępstwo z art. 302 § 2 k.k. zagrożone jest karą pozbawienia wolności do lat 3. Na podstawie ogólnego przepisu art. 37a k.k., sąd ma możliwość wymierzenia sprawcy kary grzywny bądź kary ograniczenia wolności zamiast kary więzienia.
Zgodnie z art. 302 § 3 k.k., „tej samej karze podlega wierzyciel, który w związku z określonym w § 2 postępowaniem przyjmuje korzyść za działanie na szkodę innych wierzycieli albo takiej korzyści żąda.” Przepis ten wprowadza tym samym karalność za czynność postać korupcji wierzycieli, czyli sprzedajność wierzycieli.
Zwrócić należy uwagę, że zakres kryminalizacji art. 302 § 3 k.k. nie jest już ograniczony do korzyści majątkowej. W przepisie tym mowa jest bowiem ogólnie o korzyści, przez co rozumieć by należało zarówno korzyść majątkową, jak i osobistą. Redakcja ta wynika najpewniej z przeoczenia ustawodawcy. Przestępstwo przekupstwa i sprzedajności stanowią co do zasady lustrzane odbicia, czego w tym przypadku brak: wierzyciel przyjmujący korzyść osobistą od dłużnika podlegać będzie karze, podczas gdy sam odpowiedzialność samego dłużnika jest tutaj problematyczna...
Także w tym przypadku działanie sprawcy musi się charakteryzować umyślnością i zamiarem bezpośrednim. Wierzyciel musi się zatem co najmniej godzić na to, że wręczona korzyść (majątkowa lub osobista) ma go skłonić do podjęcia działań na szkodę pozostałych wierzycieli dłużnika. Działania tego bynajmniej nie musi on jednak podejmować. Karalne jest w tym przypadku samo przyjęcie łapówki, niezależnie od dalszych jego następstw.
Zgodnie z treścią art. 302 § 3 k.k., przestępstwo sprzedajności wierzycieli zagrożone jest taką samą karą jak przekupstwo. Aktualne pozostają zarazem powyższe uwagi dotyczące możliwości zamiany kary pozbawienia wolności na kary wolnościowe: grzywnę lub ograniczenie wolności.
Faktem jest, że korupcja wierzycieli nie w każdym przypadku podpadać będzie pod przepis ustawy karnej. Zakres kryminalizacji został ograniczony wyłącznie do działań podejmowanych w związku z postępowaniem upadłościowym czy restrukturyzacyjnym, jak również wyłącznie do zachowania ukierunkowanego na wyrządzenie szkody pozostałym wierzycielom. Nie powinno przy tym budzić wątpliwości, iż będą to najczęstsze przypadki, kiedy dłużnik zaczyna obawiać się wierzycieli i skłonny jest podejmować działania na ich niekorzyść. W praktyce spotkać się można z przypadkiem wykupienia wierzytelności przez podmiot powiązany z dłużnikiem od „obecnej” osoby celem utrudniania przebiegu postępować sanacyjnych w zmian za pewne wymierne korzyści. Zachowanie takie jest karygodne. Choć dotychczas przepisy art. 302 § 2 i 3 k.k. raczej rzadko wykorzystywane były w praktyce, w obecnych czasach może się to zmienić.
dr Aleksandra Rychlewska-Hotel, adwokat
